Sự hình thành và phát triển thể chế Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở nước ta là một quá trình liên tục trong tính hậu thuẫn rất lớn của khối đại đoàn kết toàn dân. Sức mạnh Nhà nước chỉ có thể có được dựa trên sức mạnh nhân dân. Điều này cũng khẳng định thêm một luận điểm của Lênin về xây dựng chính quyền: “Chỉ có một chính quyền dựa một cách công nhiên và dứt khoát vào đa số nhân dân mới có thể vững chắc được”.

Ngày nay công cuộc đổi mới đang đặt ra những vấn đề cấp bách trong việc nâng cao sức mạnh của Nhà nước về cả thể chế, quan hệ lẫn hoạt động,  trong đó việc nhà nước tiếp tục phối hợp chặt chẽ với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội, phát huy sức mạnh của nhân dân trong tham gia xây dựng, củng cố tăng cường sức mạnh Nhà nước là một trong nhưng định hướng cơ bản.

Vậy vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội đối với việc phát huy sức mạnh tổ chức và hoạt động của Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân được thể hiện như thế nào.

Thứ nhất, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội vận động, tổ chức nhân dân thực hiện tốt quyền làm chủ, tham gia xây dựng bộ máy Nhà nước trong sạch, vững mạnh.

Tiến hành công cuộc đổi mới đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, từ việc đưa ra những nhận thức mới về chế độ xã hội chủ nghĩa, xác định đặc trưng “chế độ ta là chế độ do nhân dân lao động làm chủ, Nhà nước ta là Nhà nước của nhân dân”, Đảng ta ngày càng ý thức đầy đủ hơn về phát huy quyền làm chủ của nhân dân lao động trên mọi lĩnh vực. Vấn đề làm chủ của nhân dân gắn liền mật thiết với xây dựng Nhà nước. Theo định hướng của Đảng, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã tiến hành nhiều hình thức và biện pháp thu hút, tổ chức nhân dân tham gia xây dựng Nhà nước thông qua các hình thức sau:

Một là, tham gia tổ chức bầu cử Quốc hội và Hội đồng nhân dân góp phần nâng cao sức mạnh của cơ quan quyền lực Nhà nước, thể hiện ở chỗ:

- Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tổ chức hội nghị đại biểu các tổ chức thành viên để hiệp thương, thoả thuận về cơ cấu, thành phần và phân bổ số lượng người ở địa phương mình để giới thiệu ra ứng cử đại biểu Quốc hội.

- Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc các cấp ở địa phương phối hợp với Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân cùng cấp thành lập các tổ phụ trách bầu cử và đại diện Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc tham gia các tổ chức phụ trách bầu cử cùng cấp để bầu cử Hội đồng nhân dân các cấp.

- Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc cấp huyện, quận, thị xã chủ trì các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc, báo cáo giữa ứng cử viên với cử tri trong bầu cử Quốc hội, Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã, phường, thị trấn chủ trì các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc, báo cáo trao đổi giữa ứng cử viên với cử tri trong bầu cử Hội đồng nhân dân để ứng cử viên thực hiện quyền vận động bầu cử, đồng thời tuyên truyền, vận động nhân dân tiếp xúc, chất vấn ứng cử viên.

- Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc các cấp ở địa phương thực hiện quyền giám sát quá trình bầu cử, giám sát việc giải quyết các tình huống xảy ra trong quá trình bầu cử, đồng thời tích cực tuyên truyền vận động nhân dân đi bỏ phiếu đầy đủ trong ngày bầu cử.

Hai là, tham gia vào hoạt động tư pháp của Nhà nước phát huy sức mạnh của cơ quan tư pháp; thể hiện ở các hoạt động:

- Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trực tiếp tham gia vào hoạt động tư pháp của hệ thống các cơ quan tư pháp bằng hình thức tổ chức hiệp thương với các tổ chức thành viên, giới thiệu những người đủ tiêu chuẩn làm Hội thẩm nhân dân của Toà án nhân dân các cấp. Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam giới thiệu nhân sự để Uỷ ban Thường vụ Quốc hội cử làm Hội thẩm nhân dân Toà án nhân dân tối cao. Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc các cấp ở địa phương giới thiệu nhân sự cho Hội đồng nhân dân cùng cấp để Hội đồng nhân dân cử làm hội thẩm Toà án nhân dân địa phương.

- Trong phạm vi chức năng của mình, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phối hợp với Toà án, Viện Kiểm sát nhân dân, công an, thanh tra, tư pháp, các cơ quan khác của Nhà nước để phòng ngừa, chống tội phạm và vi phạm pháp luật cũng như tuyên truyền, giáo dục pháp luật; xây dựng pháp luật.

Ba là, tham gia vào hoạt động hành pháp của Nhà nước, phát huy sức mạnh của hệ thống các cơ quan quản lý hành chính; thể hiện ở các hoạt động:

- Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phối hợp chặt chẽ với Chính phủ để tổ chức và chỉ đạo các phong trào nhân dân thực hiện các nhiệm vụ quan trọng về chính trị, kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng trên quy mô cả nước; tham gia thảo luận trong các kỳ họp của Chính phủ khi bàn về các vấn đề liên quan, các quyết định, các chủ trương công tác lớn của Chính phủ; đồng thời, giám sát hoạt động của Chính phủ.

- Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp ở địa phương phối hợp chặt chẽ với Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân cùng cấp trong việc động viên tổ chức nhân dân phát huy dân chủ tham gia xây dựng và củng cố chính quyền nhân dân; giám sát cán bộ chính quyền, cán bộ các cơ quan Nhà nước, cũng như giám sát hoạt động của chính quyền, giám sát hoạt động các cơ quan Nhà nước ở địa phương.

- Trước những diễn biến phức tạp của tình hình quốc tế, âm mưu và hành động chống phá của các thế lực thù địch, Mặt trận và các đoàn thể đã vận động các tầng lớp nhân dân phát huy truyền thống đoàn kết toàn dân, đấu tranh chống lại mọi hoạt động chia rẽ, kích động của kẻ thù, hoà giải các mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân, giữa nhân dân với chính quyền; tham gia bảo vệ chính quyền.

Thứ hai, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội vận động, tổ chức nhân dân thực hiện quyền làm chủ, tham gia xây dựng chính sách, pháp luật.

Để điều hành, quản lý đất nước, Nhà nước sử dụng nhiều công cụ quản lý khác nhau. Công cụ chủ yếu mà Nhà nước sử dụng trong quản lý là pháp luật, chính sách, kế hoạch nhằm thống nhất quản lý vĩ mô nền kinh tế - xã hội. Mặt trận và các đoàn thể với chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mình đã góp phần to lớn trong vận động tổ chức nhân dân tham gia xây dựng pháp luật, chính sách và kế hoạch của Nhà nước.

Về xây dựng pháp luật, Mặt trận đã động viên các tầng lớp nhân dân phát huy quyền làm chủ, thông qua các Hội nghị nhân dân cũng như thông qua tiếp xúc cá nhân, tổ chức nhân dân đóng góp ý kiến tham gia sửa đổi, bổ sung Hiến pháp, các văn bản luật và các văn bản dưới luật như Nghị định của Chính phủ, Pháp lệnh của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội. Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thay mặt nhân dân kiến nghị với Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ về dự kiến chương trình xây dựng luật, pháp lệnh, trình các dự án luật, pháp lệnh. Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc các cấp ở địa phương tổ chức các hội nghị các bộ chuyên trách của Mặt trận hoặc giữa cán bộ chuyên trách của đoàn thể nhân dân và tổ chức xã hội; tổ chức các hội nghị nhân dân hoặc đại diện các gia đình từng địa bàn dân cư; tổ chức hội nghị những người tiêu biểu trong các dân tộc, các tôn giáo để lấy ý kiến đóng góp vào các dự thảo góp phần xây dựng pháp luật.

Về xây dựng các chính sách, kế hoạch nhà nước, Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc phối hợp với Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân thông qua các kỳ họp của Hội đồng nhân dân, phiên họp của Uỷ ban nhân dân để kiến nghị, thảo luận đóng góp ý kiến và các chính sách, kế hoạch của Nhà nước cũng như chính sách kế hoạch của chính quyền địa phương phù hợp với nguyện vọng và lợi ích chính đáng của nhân dân. Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc ở cơ sở tổ chức các hình thức hội nghị nhân dân để nhân dân trực tiếp đóng góp ý kiến về chính sách, kế hoạch của Chính phủ cũng như chính quyền địa phương; tổ chức cho các đại biểu lắng nghe ý kiến cử tri về các chính sách, kế hoạch của Nhà nước. Qua đó, đại biểu Quốc hội phản ánh ý kiến của nhân dân trong các kỳ họp Quốc hội trước khi Quốc hội thông qua những chính sách, kế hoạch kinh tế-xã hội của đất nước.

Thứ Ba, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội vận động, tổ chức nhân dân thực hiện tốt quyền làm chủ, tham gia giám sát Nhà nước.

- Mặt trận và các đoàn thể phát hiện những việc làm sai trái của các cơ quan Nhà nước như vi phạm các quyết định về quản lý, vi phạm về tự do, dân chủ của công dân để báo cáo với các cơ quan có thẩm quyền xem xét, giải quyết.

- Đối với Chính phủ, khi xây dựng, bổ sung, sửa đổi nghị quyết, nghị định của Chính phủ có liên quan đến quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, đến các tầng lớp xã hội mà Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trực tiếp vận động thì Bộ trưởng, Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ có trách nhiệm gửi dự thảo văn bản để lấy ý kiến của Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Các cơ quan chính phủ chủ trì dự thảo có trách nhiệm giải trình những vấn đề nêu trong văn bản khi Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam yêu cầu.

- Đối với các cơ quan Nhà nước khác, thủ trưởng các cấp, các ngành có trách nhiệm tạo điều kiện cho Mặt trận Tổ quốc, Thanh tra nhân dân giám sát việc giải quyết các khiếu nại, tố cáo của công dân.

- Mặt trận Tổ quốc cấp xã, phường, thị trấn dưới sự chỉ đạo hướng dẫn của Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc cấp tỉnh, cấp huyện tiến hành thành lập ban thanh tra nhân dân để giám sát hoạt động của chính quyền cơ sở.

- Cán bộ, công chức Nhà nước, theo pháp lệnh cán bộ công chức, “là công bộc của nhân dân, chịu sự giám sát của nhân dân”. Mặt trận có chức năng giám sát việc thực hiện nghĩa vụ, quyền hạn của cán bộ công chức Nhà nước kiến nghị những việc làm sai trái của cán bộ công chức Nhà nước tới các cơ quan có thẩm quyền chịu trách nhiệm giải quyết, xử lý.

- Đối với đại biểu dân cử, mỗi năm ít nhất một lần đại biểu phải báo cáo trước cử tri về việc thực hiện nhiệm vụ đại biểu của mình. Cử tri có thể trực tiếp hoặc thông qua Mặt trận Tổ quốc yêu cầu đại biểu báo cáo công tác và có thể nhận xét với việc thực hiện nhiệm vụ của đại biểu. Các đại biểu Quốc hội bầu trong một tỉnh hoặc Thành phố trực thuộc Trung ương họp thành đoàn đại biểu giữ mối liên hệ chặt chẽ với Quốc hội, cơ quan chính quyền địa phương, Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc về các vấn đề liên quan đến hoạt động của đại biểu Quốc hội. Theo đề nghị của Mặt trận hoặc cử tri, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội quyết định việc đưa ra Quốc hội bãi nhiệm đại biểu Quốc hội nếu đại biểu đó không hoàn thành nhiệm vụ và tư cách đại biểu của mình.

Thực hiện tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc đối với Nhà nước là biện pháp quan trọng góp phần xây dựng, củng cố, hoàn thiện Nhà nước, phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong xây dựng và bảo vệ chính quyền.

Thứ tư, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội vận động các tầng lớp nhân dân tham gia các phong trào quần chúng cùng Nhà nước thực hiện các chương trình phát triển kinh tế-xã hội nhanh, bền vững.

- Mặt trận và các đoàn thể tuyên truyền, phổ biến nhân dân hiểu biết các chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước để nhân dân thực hiện tốt quyền làm chủ, nghiêm chỉnh thi hành các chủ trương, chính sách, pháp luật của Nhà nước.

- Phối hợp cùng các cơ quan Nhà nước tổ chức thực hiện các chính sách dân tộc, tôn giáo, chính sách vay vốn xoá đói giảm nghèo, phối hợp cùng Hội đồng nhân dân địa phương triển khai, thực hiện có hiệu quả Quy chế dân chủ ở cơ sở.

- Tổ chức các cuộc vận động lớn trên quy mô cả nước thu hút sự đồng tình của quần chúng nhân dân nhằm xoá bỏ những hủ tục lạc hậu, xây dựng đất nước giàu đẹp, văn minh như cuộc vận động Toàn dân đoàn kết xây dựng cuộc sống văn hóa ở khu dân cư.

- Phát huy truyền thống nhân ái của dân tộc, với phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm” toàn xã hội cùng lo, Mặt trận và các đoàn thể vận động các tầng lớp nhân dân hưởng ứng và thực hiện các chính sách xã hội có hiệu quả.

Hiện nay, hệ thống chính trị ở nước ta đang ổn định và tích cực thích ứng với những thay đổi của cơ sở hạ tầng trong điều kiện chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Tuy nhiên, thực tiễn công cuộc đổi mới cũng đang ngày càng làm chuyển đổi, phát sinh những vấn đề mới như các quan hệ xã hội về cơ cấu lao động, phân công lao động, sở hữu và hưởng thụ, tích luỹ và tiêu dùng, nông thôn và thành thị, tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội….. Do vậy, một mặt không chỉ kiên định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội và mục tiêu mà Đảng, Bác Hồ và nhân dân ta đã lựa chọn mà mặt khác, phải phát huy tính sáng tạo, linh hoạt trong việc huy động tất cả các lực lượng xã hội, các thành phần xã hội thực hiện thắng lợi sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Với tư cách là vị trí chiến lược trong hệ thống chính trị ở nước ta hiện nay, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tất yếu sẽ có vai trò to lớn trong hệ thống chính trị nói chung và trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước nói riêng.

Doãn Thành - BTG